W dniach 22 – 25 maja 2025 r. członkowie Koła Związku Oficerów Rezerwy Rzeczypospolitej Polskiej w Częstochowie (Okręg Śląski) udali się w podróż historyczno - wojskową na Litwę.
W podróż historyczno – wojskową udali się: plut. w rez. Artur Wojciechowski (Prezes Koła i jednocześnie – z - ca sekretarza ZG, ppor. w rez. dr Ryszard Stefaniak – Wiceprezes Koła i jednocześnie członek ZG, kpr. w rez. Jacek Maduzia, st. szer. w st. spocz. Krzysztof Buchajczuk i st. mar. w rez. Dariusz Sil.
Uczestnicy podróży odwiedzili historyczne i bardzo ważne dla tożsamości narodu polskiego miejsca na Litwie. Przewodnikiem po tych miejscach był ppor. w rez. dr Ryszard Stefaniak, dysponujący ogromną wiedzą na ich temat.
Jednym z kulminacyjnych przystanków był cmentarz Nowa i Stara Rossa, gdzie zapalono znicze na grobie matki Marii z Billewiczów Piłsudskiej, który jest miejscem pochówku urny z sercem Marszałka Józefa Piłsudskiego.
Odwiedziliśmy groby polskich żołnierzy na Cmentarzach Stara Rossa i Nowa Rossa. Według pochodzących jeszcze z XIX wieku koncepcji pierwsza wzmianka o pochówkach na terenie Starej Rossy pochodzi z 1436, grzebano tu ofiary morowego powietrza, a pierwszy cmentarz zamiejski powstał z inicjatywy parafii św. Józefa i Nikodema za Ostrą Bramą w 1769r. miał 3,5 ha i znajdować się miał pod opieką jezuitów z kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego. Jako nekropolia miejska został przejęty w 1801 roku. Zachowane Metryki pogrzebowe Góry Zbawiciela czyli księgi pogrzebowe kościoła misjonarzy, wskazują, że jako pierwszy na cmentarzu w roku 1801 pochowany został burmistrz Wilna Jan Müller, niedługo potem magistrat uregulował prawne kwestie związane z funkcjonowaniem cmentarza. W roku 1802 wzniesiono zaś pierwsze katakumby, w 1814 miało miejsce pierwsze powiększenie obszaru o tereny nazywane obecnie Wzgórzem (Górką) Literatów. W 1820 teren cmentarza otoczono murem, a w 1840 ks. Józef Bogdanowicz zainicjował wybudowanie w pobliżu katakumb neogotyckiej kaplicy pogrzebowej. Od tego czasu cmentarz uznawano za elitarny, chowano osoby zasłużone lub stojące wyżej w hierarchii społecznej. W 1847 w związku z wyczerpaniem się możliwości grzebalnych powstała nowa nekropolia po drugiej stronie ulicy Listopadowej tzw. Nowa Rossa.
Po 1945 i opuszczeniu Wilna przez polskich mieszkańców rozpoczęła się celowa dewastacja nekropolii, nagrobki były niszczone przez wandali, teren cmentarza stał się miejscem spotkań półświatka, który rozbijał nagrobki, niszczył epitafia, a wszystko przy biernej postawie nowych władz. W wielu grobowcach urządzono składy materiałów budowlanych oraz warsztaty, a z części zdemontowano epitafia. Tragicznym był dla Starej Rossy rok 1952, kiedy doprowadzono do zniszczenia monumentalnych katakumb. Cmentarz został zamknięty dla nowych pochówków w 1967, a dwa lata później, w 1969, wpisany do rejestru zabytków.
Odwiedziliśmy również Szkołę Podstawową w Szumsku, gdzie przyjęto nas bardzo ciepło i serdecznie. W 1921 r. władze oświatowe w Wilnie powierzyły Marianowi Wolskiemu b. legioniście organizowanie szkolnictwa w miasteczku. Obecnie są Szkołą Dziesięcioletnią - Podstawową z polskim językiem nauczania. (więcej o szkole na stronie internetowej https://www.sumskas.vilniausr.lm.lt/pl/uslugi/historia-szkoly ).
Podczas akademii uczniowie zaprezentowali rys historyczny szkoły oraz zaśpiewali wiele patriotycznych pieśni w języku polskim. Całe przedstawienie było bardzo wzruszające. Na zakończenie z-ca Prezydenta Miasta Częstochowy dr Ryszard Stefaniak odznaczył pamiątkowym Medalem Strzeleckim 1000-lecia Korony Polskiej najbardziej zaangażowanych pedagogów szkoły.
Uczestnicy wyjazdu poświęcili także czas na wspaniałe miejsca zabytkowe w Wilnie m.in. kościół Piotra i Pawła, Ostra Brama kaplica Matki Bożej Ostrobramskiej, cerkiew św. Ducha, gdzie są pochowani pierwsi święci prawosławni na Litwie. W programie zwiedzania był także Klasztor bazylianów - tam był więziony A. Mickiewicz i Uniwersytet Wileński, gdzie studiował.
Jednym z ważniejszych punktów była wizyta w Muzeum Ofiar Ludobójstwa (lit. Genocido muziejus aukų) w Wilnie, które zostało utworzone w 1992 przez Ministerstwo Kultury Litwy, na wniosek Związku Więźniów Politycznych i Deportowanych. W 1997 przekazano go Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy (Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras). Muzeum mieści się w dawnej siedzibie Gestapo, NKWD/KGB naprzeciwko pl. Łukiskiego (Lukiškių aikštė), dlatego potocznie określany jest jako Muzeum KGB. Zadaniem muzeum jest gromadzenie i eksponowanie dokumentów odnoszących się do 50-letniej okupacji Litwy przez ZSRR, litewskiego ruchu oporu jak i ofiarom aresztowań, deportacji i egzekucji, które miały miejsce w tym okresie. Budynek był miejscem zbrodni dokonanych na przedstawicielach wszystkich narodowości zamieszkujących Wileńszczyznę.
Budynek zbudowano w okresie caratu (zaboru rosyjskiego) w 1890 dla miejscowego sądu gubernialnego. Podczas I wojny światowej zajmowała go administracja niemiecka. Po ogłoszeniu niepodległości Litwy służył jako centrum poboru do nowo powstałego wojska litewskiego i siedziba dowódcy garnizonu wileńskiego. Następnie miasto na krótko przejęli bolszewicy, a budynek był siedzibą ich dowództwa i trybunału rewolucyjnego (sądu). W 1920 Wilno powróciło w granice Polski – w budynku mieścił sąd wojewódzki. Po anektowaniu polskich ziem wschodnich we wrześniu 1939 i utworzeniu Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w 1940 nastąpiły masowe aresztowania i deportacje, a piwnica budynku stała się więzieniem. W 1941 po napaści Niemiec umieszczono tam siedzibę Gestapo. Na ścianach cel pozostały napisy z tego okresu. Rosjanie ponownie zajęli Wilno w 1944 i od tej pory aż do odzyskania niepodległości przez Litwę w 1991 budynek był wykorzystywany przez NKWD/KGB jako siedziba, areszt i miejsce przesłuchań. W piwnicy w latach 1944-1960 zostało straconych ponad 1000 więźniów, w tym około 1/3 za udział w walce zbrojnej z ZSRR. Większość ciał pochowano w parku dworu w Tuskulanach (Tuskulėnų dvaras), który po odbudowie został przeznaczony na oddział Muzeum Ofiar Ludobójstwa.
Nie zapomnieliśmy także o Trokach, gdzie zwiedziliśmy zamek, który jest położony na jeziorze Galwe na Litwie. Obiekt jest w znacznym stopniu rekonstrukcją z 2 poł. XX wieku.
Zamek został wzniesiony w XIV–XV w. przez wielkiego księcia litewskiego Kiejstuta i jego syna Witolda, który w 1430 zmarł na zamku. Troki były w tym okresie ważnym ośrodkiem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Począwszy od XVII w. zamek popadał w ruinę. Przed II wojną światową polscy historycy sztuki rozpoczęli zabezpieczanie obiektu, a w latach 1951–1961 zostały w nim podjęte prace rekonstrukcyjne, które nadały mu obecny kształt. Zamek jest dziś ważną atrakcją turystyczną Litwy.
A.W.
Foto: Jacek Maduzia, Krzysztof Buchajczuk
