Znane jest powiedzenie w języku wojskowym „Wojny wygrywa rezerwa”. W stwierdzeniu tym bez wątpienia jest dużo racji, ponieważ z samej definicji „rezerwa wojskowa” wynika ogromny zasób ludzki, armia byłych żołnierzy, od wyszkolenia których zależy zazwyczaj pomyślny koniec konfliktu zbrojnego czy wojny.
Od chwili odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku, nastąpił żmudny proces budowania struktur Wojska Polskiego, w oparciu o kadry oficerów i żołnierzy byłych armii zaborczych, Korpusów Polskich na Wschodzie, oddanych narodowej sprawie żołnierzy Legionów, tych wszystkich, których pierwszo wojenne doświadczenie, charyzma i duch walki stanowiły bezsprzecznie o sile przyszłych szeregów WP. W niedługim czasie, bo już w lecie 1920 roku, nastąpiła kolejna zbrojna konfrontacja żołnierzy WP z nacierającą od wschodu nawałą bolszewicką. Pozytywny wynik tego starcia, którego niepomyślne skutki mogły zadecydować o losach i przyszłości całej Europy, był także udziałem kadry rezerwowej WP. Wojskowych, których gotowość do walki z wrogiem, była immanentną cechą, a mobilizacja żołnierza stanu pokoju czy wojny, stawiała ponad wszystkie inne sprawy obecność w macierzystej jednostce zgodnie z przydziałem. Jakże przemyślaną w przedwojennej Polsce była powszechna praktyka, aby wysoki urzędnik państwowy był zawsze oficerem rezerwy, łącząc w ten sposób kompetencje wynikające z pełnionej funkcji w administracji państwowej z wiedzę wojskową, z żołnierską dyscypliną tak ważną w stanie wojny i panującego zazwyczaj w takich chwilach chaosu.
Wśród rezerwistów WP – o czym rzadko wspomina się w publikacjach – byli oficerowie Policji Państwowej II RP oraz innych formacji mundurowych - Straży Granicznej czy Straży Więziennej. Oficerami rezerwy WP byli także przedstawiciele najróżniejszych zawodów i profesji okresu międzywojennego: lekarze, prawnicy, urzędnicy państwowi, inżynierowie, architekci, nauczyciele, naukowcy, bankowcy, ziemianie, księża, artyści i wielu innych. To dla nich – zasłużonych bojowników o niepodległość Polski - powstał w 1922 roku Związek Oficerów Rezerwy. W 1928 roku, działające na terenie kraju organizacje rezerwistów zostały połączone w jeden organizm o nazwie Związek Oficerów Rezerwy Rzeczypospolitej Polskiej. W niedługim czasie, jego członkami byli m.in. premier RP gen. dyw. Felicjan-Sławoj Składkowski, minister Spraw Zagranicznych płk Józef Beck, wicepremier i minister ppor. rez. Eugeniusz Kwiatkowski, wojewoda śląski ppłk rez. Michał Grażyński czy mjr rez. Stefan Starzyński - bohaterski prezydent i obrońca miasta stołecznego Warszawy. Do stycznia 1939 roku Związek Oficerów Rezerwy RP liczył około 25 tysięcy członków na terenie kraju, zrzeszonych w 260 Kołach Terenowych. Utworzone 15 Okręgów Związku, pokrywało się terytorialnie z Dowództwami Okręgów Korpusu. Wart podkreślenia jest fakt, że przedwojenny związek od 1935 roku był organizacją zmilitaryzowaną, co oznaczało stały udział członków Związku w organizowanych szkoleniach doskonalących wojskowe rzemiosło. Dzięki temu istniała stała gotowość do włączenia zasobów Związku Oficerów Rezerwy RP w system dowodzenia na wypadek wojny. W większych garnizonach, organizowano cykliczne szkolenia oficerów rezerwy, w których kursanci podwyższali swoje kwalifikacje, ćwiczyli dowodzenie na wypadek wojny. Rezerwiści podlegali także dorocznej ocenie kwalifikacyjnej, co skrzętnie odnotowywano w ich teczkach personalnych.
Jednym z wielu tysięcy oficerów rezerwy okresu II RP był por. rez. inż. arch. Zdzisław Szczęsny Celarski, żołnierz Legionów Józefa Piłsudskiego, który doświadczał także trudów frontu podczas wojny 1920 roku, odbywał ćwiczenia wojskowe w dwudziestoleciu międzywojennym, brał udział w działaniach obronnych we wrześniu 1939 roku i dalej pełnił służbę w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie we Francji i Anglii. Był jednym z wielu oficerów rezerwy, którym – jak licznym podoficerom i szeregowym rezerwy WP - przyszło bronić ojczyzny w tragicznych latach II wojny światowej. Jednak zdobyte wcześniej doświadczenie frontowe i wielokrotnie odbywane ćwiczenia wojskowe w ciągu dwóch dekad, bez wątpienia pomogły mu wykonać to zadanie najlepiej. Zapoznajmy się zatem z życiorysem przedwojennego żołnierza rezerwy.
Urodził się 1 czerwca 1899 roku w Warszawie. Był synem Artura Celarskiego – mistrza stolarskiego, który zmarł bardzo młodo osierocając dwóch synów. Wkrótce zmarł także młodszy brat Zdzisława – Zbigniew. Zdzisław Celarski został tylko z matką Matyldą Józefą Liebchenów, która od tej chwili pracowała ponad miarę, aby wychować i wykształcić jedynego syna.
W 1909 roku, został zapisany do 8. klasowego Gimnazjum Filologicznego Wojciecha Górskiego w Warszawie, które ukończył egzaminem maturalnym w czerwcu 1917 roku. Był wyróżniającym się uczniem, zdolnym z przedmiotów ścisłych ale także humanistycznych. W 1914 roku, wstąpił do harcerstwa, do 25. Drużyny im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego, gdzie szybko został instruktorem. Zasady przyswojone w harcerstwie, poniósł dalej w świat i pozostał im wierny do końca życia.
Pomimo, że w domu sytuacja materialna była trudna, zdecydował się aplikować na studia politechniczne. W tym czasie już udzielał korepetycji młodszym kolegom, dorabiając w ten sposób na lepsze utrzymanie. W październiku 1917 roku, rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Niestety po roku, kiedy sytuacja w kraju była szczególnie napięta, przerwał studia, by w listopadzie wstąpić ochotniczo do Wojska Polskiego. Otrzymał wówczas skierowanie do 3. Szwadronu 1 Pułku Szwoleżerów, gdzie przeszedł swój pierwszy chrzest bojowy. W 1919 roku otrzymał awans do stopnia starszego strzelca, a wkrótce kaprala. Brał udział w działaniach frontowych podczas wojny polsko-bolszewickiej z przydziałem do 10 Pułku Piechoty, gdzie w 1920 roku otrzymał mianowanie na pierwszy stopień oficerski – podporucznika WP.
W kwietniu 1921 roku został zdemobilizowany i od jesieni tego roku podjął przerwane studia architektoniczne. Podczas nich odbywał praktyki studenckie, asystując wybitnym profesorom architektom, kierownikom prowadzącym prace konserwacyjne. Od 1921 roku, był asystentem przy osobie płk. Bronisława Gembarzewskiego, pierwszego dyrektora Muzeum Wojska Polskiego. W 1922 roku, odbywał praktyki studenckie w Zakładzie Architektury Polskiej, kierowanym przez prof. Oskara Wiktora Sosnowskiego zasłużonego architekta i konserwatora zabytków. Z kolei od 1923 roku, współpracował z prof. Jarosławem Wojciechowskim jako asystent Katedry Konserwacji Zabytków, przy pracach konserwatorskich Pałacu w Wilanowie oraz Pałacu w Nieborowie. Odbywał także praktykę przy budowie pierwszej osady spółdzielczej „Społem” na terenie warszawskiego Czerniakowa. Następnie w 1925 roku, pracował przy odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, będąc pierwszym asystentem prof. Kazimierza Skórewicza. Latem tego roku, zakończył studia politechniczne uzyskując dyplom inżyniera architekta dyplomowanego. Otrzymał także uprawnienia przyznane przez Departament Budowlany Ministerstwa Robót Publicznych, do projektowania, prowadzenia robót i sprawowania nadzoru technicznego.
W listopadzie 1925 roku podjął dalsze studia z zakresu Historii Sztuki na Wydziale Filozoficzno – Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W tym czasie ożenił się z Marią Stanisławą Czerwińską i założył rodzinę.
W latach 1926/1927, pracował jako architekt, zastępca prof. Kazimierza Skórewicza w Komitecie Rozbudowy Gmachu Sejmu RP. Jako młody architekt pogłębiał studia podczas zagranicznych podróży do Włoch, Francji, Holandii czy Niemiec, dzięki czemu biegle władał pięcioma językami. Pod koniec 1927 roku otrzymał skierowanie na Wołyń, gdzie przeniósł się z żoną i pierwszą córką Iwą. Otrzymał tam stanowisko architekta miejskiego w Krzemieńcu, a wkrótce także architekta powiatu krzemienieckiego i dubieńskiego. Pełnił dodatkowo funkcję radcy budowlanego, projektodawcy oraz kierownika prowadzonych wówczas prac remontowych na terenie Liceum Krzemienieckiego. W 1928 roku podjął dodatkową pracę w Liceum Krzemienieckim w charakterze nauczyciela budownictwa i rysunku technicznego oraz ciesiółki, kalkulacji i rysunku zawodowego w szkole budowlanej w nieodległej Białokrynicy. Wykładał także rysunek w ogólnokształcącym seminarium nauczycielskim Liceum Krzemienieckiego.
W 1930 roku, ukończył kurs dokształcenia sanitarnego dla inżynierów w Państwowej Szkole Higieny w Warszawie. W styczniu 1932 roku, został awansowany w rezerwie do stopnia porucznika w korpusie piechoty z 53. lokatą. W tym roku został członkiem Związku Oficerów Rezerwy RP.
Trudna sytuacja na Wołyniu i kryzys budowlany jaki miał miejsce na początku dekady lat trzydziestych spowodował, że przeniósł się do Kutna, gdzie otrzymał posadę architekta miejskiego. Prowadził równolegle zawodowe kursy dokształcające dla rzemieślników przemysłu budowlanego, organizowane przez magistrat miasta Kutna. W 1935 roku, został powołany przez ówczesnego ministra Rolnictwa i Reform Rolnych Juliusza Poniatowskiego, na stanowisko inspektora ds. budownictwa oraz opieki nad obiektami budowlanymi pod kuratelą Ministerstwa. Miało to związek z powszechną wówczas akcją zabudowy osad z parcelacji rządowej, gdzie powstawały tak zwane „Poniatówki”. Ten etap pracy zawodowej, sprofilował jego specjalizację inżyniera architekta, ponieważ stał się wybitnym znawcą zabudowy osad i wsi.
Po rozpoczęciu II wojny światowej, będąc w otoczeniu ministra Józefa Poniatowskiego, został zwolniony z powszechnej mobilizacji i ewakuował się wraz z rządem RP 4. września 1939 roku na wschodnie rubieże kraju. Kiedy 14 dnia wojny dotarł wraz z obsadą ministerstwa do Równego, został zwolniony z obowiązków eskorty dokumentów ministerialnych. Jako oficer rezerwy zgłosił się do Dowództwa Saperów przy ministerstwie Spraw Wojskowych i uzyskał przydział służbowy. 19 września wraz z innymi przekroczył granicę z Rumunią gdzie został internowany. W niedługim czasie zbiegł z obozu wojskowego i poprzez Jugosławię oraz Włochy, udał się do Francji. Na początku listopada zameldował się w polskich koszarach wojskowych w Bessie w Paryżu. Zweryfikowany stopniu porucznika, został przydzielony do I Batalionu Saperów w Coetquidan, gdzie ukończył trzymiesięczny kurs saperski dla oficerów przy Wyższej Szkole w Wersalu. Wkrótce otrzymał przydział służbowy do Centrum Wyszkolenia Saperów w Les Ponts-de-Cé nieopodal Anders. Następnie trafił do Saint Jean de Luz, skąd opuścił Francję i udał się do Anglii, do obozu przejściowego w Crawford. Dalej otrzymał przydział na stanowisko wykładowcy i oficera Biura Technicznego w Centrum Wyszkolenia Saperów w Dundee, gdzie pozostawał do października 1942 roku.
Wkrótce znalazł się w Londynie przy Rządzie RP, w Ministerstwie Przemysłu, Handlu i Żeglugi, gdzie powierzono mu stanowisko specjalisty ds. budownictwa wiejskiego w Wydziale Budowie Osiedli. Był pomysłodawcą powołania do życia Polskiej Szkoły Architektury przy Uniwersytecie w Liverpool. Wraz z inżynierami architektami Bolesławem Schmidtem i Juliuszem Żakowskim, stanowili trzon kadry profesorskiej uczelni, gdzie prowadzili wykłady dla Polonii, studentów których losy wojny skierowały do Wielkiej Brytanii.
Inżynier Zdzisław Celarski, podczas pobytu w Anglii, pielęgnował swoją pasję malarską i fotograficzną, utrwalając w licznych akwarelach bądź na kliszach fotograficznych najpiękniejsze zabytki architektury Szkocji. Wykonał tysiące zdjęć i przygotował w tym czasie kilka wystaw fotograficznych.
Wykłady w Polskiej Szkole Architektury prowadził do kwietnia 1947 roku, kiedy powrócił do kraju, gdzie czekały żona i młodsza córka Bona, które wróciły do Polski z obozu w Ravensbrück. Starsza córka Iwa Celarska, po wyjściu z obozu Oberlangen gdzie trafiła po Powstaniu Warszawskim (walczyła na Żoliborzu w stopniu st. sierżanta AK, awansowana pod koniec powstania do stopnia podporucznika), nie wróciła do Polski tylko wyjechała do Anglii i osiadła w Londynie.
Por. inż. Zdzisław Celarski dotarł do kraju pod koniec kwietnia 1947 roku. Natychmiast podjął pracę w Ministerstwie Odbudowy Naczelnym Komisariacie Odbudowy Wsi, w charakterze inspektora ds. budownictwa. W 1948 roku, przeszedł do pracy w Kancelarii Sejmu Ustawodawczego RP, w którym pełnił funkcję naczelnika Wydziału Techniczno-Budowlanego oraz sekretarza Komitetu Rozbudowy Gmachów Sejmowych. Po dwóch latach w 1950 roku, otrzymał zatrudnienie w Centralnym Biurze Projektów Budownictwa Wiejskiego na stanowisku kierownika Pracowni oraz głównego projektanta.
Pod koniec listopada 1951 roku, został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w swoim mieszkaniu na Żoliborzu. Osadzono go w więzieniu przy ul. Rakowieckiej na Mokotowie. Postawiono mu absurdalny zarzut sabotażu gospodarczego oraz szpiegostwa na rzecz obcego mocarstwa, ponieważ podczas rewizji w jego mieszkaniu, zarekwirowano mnóstwo literatury naukowej oraz projektów w języku angielskim, które przywiózł do Polski z Wielkiej Brytanii. Bez rozprawy i skazania, przesiedział w areszcie śledczym prawie dwa lata. Ze zrujnowanym zdrowiem, został zwolniony w lipcu 1953 roku. Dzięki szacunkowi jakim był darzony przez kolegów, otrzymał pracę w Wojewódzkim Biurze Projektów na stanowisku Kierownika Pracowni. W kwietniu 1954 roku przeszedł do Komitetu ds. Urbanistyki i Architektury, na stanowisko st. inspektora w Departamencie Urbanistyki. Pracował tu do lipca 1957 roku, kiedy jego zdrowie mocno podupadło. Podczas pobytu w więzieniu mokotowskim nabył wielu chorób, które spowodowały, że zmarł 6 sierpnia 1957 roku. Został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.
Por. rez. inż. arch. Zdzisław Szczęsny Celarski w okresie II RP został odznaczony: Medalem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921, Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę, Medalem Wojska oraz Odznaką Pamiątkową Pożyczki Narodowej. Aktywny na różnych polach działalności, był członkiem wielu organizacji m. in: Związku Narodowego Polskiej Młodzieży Akademickiej, Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Towarzystwa Byłych Wychowanków Gimnazjum pw. św. Wojciecha d. Szkoły W. Górskiego, Związku Oficerów Rezerwy RP, Powiatowego Klubu Myśliwskiego w Kutnie, Teatru im. Aleksandra hr. Fredry w Kutnie, Ligii Morskiej, Polskiego Czerwonego Krzyża, Stowarzyszenia Urzędników Państwowych, Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej.
Był także autorem kilku publikacji oraz wielu artykułów w pismach fachowych. Napisał i opublikował: „Zabudowa osad na tle wykonania reformy rolnej w Polsce”, Warszawa 1938 oraz „Budowa osiedli i gospodarstw wiejskich”, Liverpool 1944.
Źródła i opracowania:
Rocznik Oficerski Rezerw, Warszawa 1934, s. 166, 679; Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-05-22]; Wojskowe Biuro Historyczne – Zdzisław Szczęsny Celarski, teczka personalna, MN 1938; Michał Krzysztof Wykowski, Zdzisław Szczęsny Celarski – wspomnienie, Gazeta Stołeczna, 3 lutego 2008; Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; Kazimierz Medyński, Architekci z dawnych lat, Nasze Łomianki, 12 lutego 2007; Zdjęcia i dokumenty – Archiwum rodzinne Wykowskich.
Tekst - kpr. pchor. rez. Stanisław Wojciech Wykowski
